Michel Laffitte
”Fransız Kurtuluş Ordusu’nda sıradan bir asker olarak ölüyorum. […] Derisini kurtarmak için bize ihanet eden ve bizi satanlar dışında beni inciten ya da incitmek isteyen herkesi affediyorum. […] “
1 Eylül 1906’da Türkiye, Adıyaman’ın bir köyünde Ermeni bir köylü ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Missak Manouchian, çocukluğunu 1894-1896 yılları arasında 200 bin Ermeni’nin katledilmesi anılarıyla yaşadı. 1915’te anne ve babası, Osmanlı devleti yetkilileri tarafından işlenen soykırımda kaybolan, babasının öldürüldüğü ve hastalıklı annesinin kıtlık durumunda olduğu bir buçuk milyon Ermeni arasındaydı. Kürt bir ailede barındırıldı, daha sonra 1924’te Marsilya’ya taşınmadan önce kardeşiyle birlikte Suriye’deki bir Hristiyan yetimhanesinde büyüdü.
CGT tarafından kurulan işçi üniversitelerine devam ederken marangozluk öğrendi, günden güne yaşadı. Paris’teki Quai de Javel’deki Citroën fabrikalarında turner olarak işe alındı ve arkadaşlarıyla birlikte Tchank (” L’Effort “) ve Machagouyt (” Kültür “) adlı iki edebiyat dergisi kurdu. 1934’ten itibaren Fransız Komünist Partisi’nin bir üyesi, Ermeni grubunun bir üyesi, adını Erivan bölgesindeki bir nehirden alan Zangou gazetesinin genel yayın yönetmenliğini yaptı.
Savaşa karşı Amsterdam-Pleyel hareketine katılarak Henri Barbusse ve Romain Rolland’a yaklaştı. Komünist Yazarlar Derneği üyesi olan Manouchian, Ermeni şairler Avetik İshakyan ve Archag Tchobanian ile de yazıştı. Dr. Haïc Kalciyan tarafından kurulan ve 1937’de feshedilen Ermenistan Yardım Komitesi’nin liderliğini yaptı. 1938-1939’da Manouchian, Fransa merkezli Ermeni diaspora gruplarını gezdi.
Daha sonra Halk Cephesi’nin deneyimine yakın Ermenileri bir araya getirmeye çalışan Ermeni Halk Birliği’nin sekreteriydi. Eylül 1939’daki savaş ilanında, Missak Manouchian bir kampta yabancı komünist olarak staj yaptı ve daha sonra dahil edildi. 1940’ta Paris’e döndü ve militan faaliyetlerine devam etti. Haziran 1941’de Almanların SSCB’yi işgali arifesinde almanlar tarafından emredilen büyük bir önleyici toplama sırasında tutuklandı, yeterli suçlama olmadığı için serbest bırakıldığı Compiègne yakınlarındaki Royallieu kampında birkaç hafta kaldı.
Georges takma adıyla MOI’nin Ermeni bölümünün başına getirildi, Şubat 1943’te FTP-MOI’ye katılmak üzere seçildi ve daha sonra 10300 sayısıyla sağlanan basit bir savaşçı olarak ilk müfrezeye atandı. Paris FTP-MOI’sinde ilk Ermeni olan Missak Manouchian, 17 Mart 1943’te saat 8’de Levallois-Perret’te silahlı bir eyleme katıldı. Polis raporuna göre, saldırıda bir asker öldü, on beş asker de yaralandı. İki Fransız sivil de yaralandı.
Boris Holban, Ermeni direnişçisinin dul eşi tarafından yaptırılan kahramanlığa karşı yazılmış anılarında, Missak Manouchian’ın pervasızlığını vurgulamaktadır; İkincisi, liderliğinin emirlerine aykırı olarak, düşmana verilen zararı görmek için noktaya geri dönecekti: “Bana komünistlerin yaşamlarından ve kişilerinden kurtulmakta özgür insanlar olduklarını söyledi. Beni ikna etmişti: Bir müfrezenin askeri lideri olamazdı. Ona söyledim ve hatta onu dil grubunun emrine geri koymayı tavsiye ettim.” Ancak Adam Rayski anılarında Missak Manouchian’ın başkent içinde çok sayıda savaşçıyı silahlı eylemlere dahil etme konusundaki isteksizliğine işaret ediyor. Adam Rayski’nin Mayıs 1943’ün başlarında FTP-MOI güçlerinin çoğunun ve yönünün güney bölgesine aktarılması için bir plan sunması gibi, “Haziran ayında Manouchian tarafından da benzer bir yaklaşım yapıldı, Brétigny-sur-Orge’daki bir toplantıda ağzından biliyordum. Ermeni yoldaşlarının, büyük Ermeni gettolarının yaşadığı Marsilya ve Grenoble’da daha iyi korunacağına ve daha yararlı olacağına inanıyordu.”.
Missak Manouchian’ın FTP-MOI liderlik aygıtına itaati, yönetimin teknik komiseri Çek Alik Neuer’in tutuklandığı 5 Temmuz 1943’te missak Manouchian’ın yerini almasından bu yana sorgulanmış gibi görünmüyor. Ağustos 1943’te, İtalyan Secondo’nun bu teknik yönde rahatlayarak, Manouchian Boris Holban’ın yerine askeri komiser olarak atandı. Sonunda, Paris bölgesinin FTP başkanı Albay Gilles olarak adlandırılan Joseph Epstein’in, her eylemde 15 ila 20 adam arasında daha fazla birim taahhüt ederek mücadeleyi yoğunlaştırmak için benimsediği stratejiyi kabul etti. FTPF’nin ulusal operasyon başkanı Albert Ouzoulias’ın ifadesine göre, “bu yeni fikrin önünde, başlangıçta, müfreze liderleri ve hatta “üç kişilik gruba” bağlı Manouchian ve MOI yoldaşları bile kollarını gökyüzüne kaldırdı. Paris bölgesinin askeri komitesi, operasyon komiserinin bu yeni anlayışından biraz korktu.” Anılarında Boris Holban, NE FTP liderliğinin yeni stratejik seçimleri hakkında dinlendiğini ne de Paris bölgesinin FTP-MOI’nin siyasi komiseri ve saymanı Joseph Dawidowicz’in önerisi üzerine atanacak halefinin seçimi konusunda istişarelerde bulunan acısını anlatıyor. Atanmasından iki aydan kısa bir süre sonra, Missak Manouchian her halükarda polis tarafından fark edildi.
24 Eylül 1943’te, Boczor’u takiben, 9:00-10:00.m saatleri arasında ve 10:00 arasında, 2’nci Özel Tugay polisi, FTP-MOI’nin askeri lideri olarak faaliyetini bilmeden Missak Manouchian’ı tespit etti. Bourg-la-Reine istasyonunun çıkışında, iki adam bir randevu belirlediler. Le sang de l’étranger kitabındaki diğer bir dizi gibi çoğaltılan raporda şu ifadeler yer alıyor:
“Montrouge’dan yürüyerek geçerek Porte d’Orléans’a varırlar, kağıt alışverişi yapıyorlar ve sonra ayrılırlar. Manoukian mahallede biraz alışveriş yapar ve saat 12:30’da.m rue de Plaisance n°11’e girer. Akşamdan çıkmaz.” Dört gün sonra, Manouchian’ı her Salı Joseph Epstein ile yaptığı görüşme sırasında takip eden polis, Paris bölgesinin FTP başkanını tespit etti: “28 Eylül 1943. Manouchian, .m 10:30’da evinden çıkar ve Gare du Nord’da inmek için Alesia’ya metroyla gider; muhtemelen giden treni, istasyonun yanındaki bir kafenin terasında öğle yemeği yedi; Saat 12:05’te.m trene biniyor ve saat 13.m 10’da Oise’deki Mériel istasyonunda iniyor. İstasyonun çıkışında, 16 Ekim 1910’da Bouscat’te doğan Estain Joseph adında bir adamla tanışır. Birlikte dolaşırlar ve L’Isle-Adam yolunda, orada bulunan Majestic kafe-restoranına girerler. Sağanak yağmurda ormana batarlar. güvensizliklerini uyandırmamak için gözetimi durdurmakla yükümlüyüz.”
26 Ekim’den beri tutuklanan Joseph Dawidowicz’in ihaneti hakkında bilgilendirilen polis, takibini sıkılaştırıyor. 5 Kasım 1943’te Manouchian, Alfonso ile birlikte görüldü. Beş gün sonra, raporlarında Manouchian’ın Joseph Epstein ile yeni bir buluşması anlatılıyor: “Manouchian sabah 7:15’te evinden çıkıyor, Pernety’ye metroyla gidiyor ve Gare-de-Lyon’da iniyor. 8:02’de trene biniyor.m brunoy’da 8:45’te iniyor.m. İstasyonun çıkışında Estain’i bulur; Epinay-sous-Sénart’a giderler, sonra dönüp Brunoy istasyonunun önündeki kafeye giderler ve 50 dakika kalırlar. Saat 11:30’da ayrılırlar, Manouchian paris’e giden trene binecek. […]“
Bu nedenle Paris bölgesinin FTP-MOI’nin askeri lideri, Cristina Boïco’nun da güvendiği gibi ölümcül bir duyguyla yaşıyor gibi görünüyor: “Kasım ayındaydı, tutuklanmasından birkaç gün önce. Bu onunla son görüşmemdi. Tren istasyonunun yanında. Artık hangisi olduğunu bilmiyorum. Ama çok fazla insanın olduğu uzun sokaklarda yürüdük. Hoşuma gitmedi. Etrafının sarıldığını, düşeceğini hissediyordu. Ne olur ne olmaz diye ona saklanmayı teklif ettim. Sorbonne’daki bağlantılarım sayesinde, MOI ile hiçbir ilgisi olmayan bir sektöre dokunuyordum. Bana kalacak yeriyle ilgili bir sorunu olmadığını söyleyerek reddetti. Kendi endişesi yüzünden onu çok endişelendim.”
15 Kasım’da, Missak Manouchian, Pariste bir kafede, karısıyla son bir kez buluştuğu bildiriliyor, anılarında şöyle anlatıyor: “Geldiğimde, Manouche zaten oradaydı. Kafeye girdik ve tezgahta bir içki içtik. Zaman zaman Manouche dışarı çıkar ve sokağa bakardı. Birkaç dakika sonra, çok iyi tanıdığım Henri Karayan, sonra iki kez tanıştığım ve daha önce de söylediğim gibi direnişin adını bildiğim Olga Bancic geldi: Pierrette. Üçü daha sonra birbirleriyle sessizce, kulaklarından konuştular ve sonra Pierrette bana ayakkabı kutusu büyüklüğünde bir paket verdi; Manouche’un getirmemi istediği bir çantaya attım. Daha sonra iki çift oluşturduk, bir tarafta Henri ve ben, diğer tarafta Pierrette ve Manouche. Önemli şeyler söylendiği onların tarafındaydı. Her şey hakkında konuştuk ve hiçbir şey konuşmadık, ayrılmak için bekledik.” Ertesi gün, 16 Kasım 1943 Salı günü, Missak Manouchian’ı, evinden Evry-Petit-Bourg’a doğru Gare de Lyon’da bindiği trene kadar Komiser Gaston Barrachin ve dört müfettişi izledi. Joseph Epstein ona haftalık randevularından birini ayarladığı yer. Dönenleri fark eden iki adamın, Seine Nehri kıyısında buluşup kaçmaya çalışacak zamanları olmadı. Saat 10.00 da Joseph Epstein kelepçeliyken, Missak Manouchian iki müfettiş tarafından tutuklanır. İki uyarıdan sonra, paltosunun sağ cebine gizlenmiş dolu bir 6.35 tabanca kullanmamaya karar verir. Marcel Rayman, Olga Banciç ve Joseph Svec’in aynı gün saat 13.m 30’da düşmesi, 2’nci Özel Tugay’ın adamları tarafından yapılan 68 tutuklama dalgasını kapattı.
Ertesi gün tutuklanan ve annesiyle birlikte Paris Polis Teşkilatı’nın binasına götürülen Simon Rayman, anılarında şunları anlatıyor: “İlk gün kimse birbiriyle konuşmadı. 23 numaralı odaya girer girmez, mavi ve opak bir kağıtla kaplı pencerenin önünde saatlerce donmuş kalan orta büyüklükteki bir adamın silueti tarafından vuruldum. Zaman zaman arkasını dönerdi, polis sorgudan sonra bir tutukluyu geri getirirdi. Daha sonra bu adamın Manouchian olduğunu anladım.” Fresnes hapishanesinde hapsedilen Missak Manouchian, karısına, ikincisinin kökenin söz diziminde ve yazımında yeniden ürettiği son bir mektup yazarak bir sesi daha iyi algılamasını sağlar: “Küçük Melinée’im, sevgili küçük yetimim, birkaç saat içinde artık bu dünyadan olmayacağım. Bu öğleden sonra saat 15.00’te vurulacağız. Hayatımda bir kaza gibi başıma gelir, buna inanmıyorum ama yine de seni bir daha göremeyeceğimi biliyorum. Sana ne yazabilirim, içimdeki her şey karışık ve aynı zamanda çok açık. Kurtuluş ordusuna gönüllü asker olarak katıldım ve zaferin ve hedefin eşiğinde ölüyorum. Mutluluk! Bizden kurtulacak ve yarının özgürlük ve barışının tatlılığını damlatacak olanlara. Fransız halkının ve tüm özgürlük savaşçılarının anılarımızı onurlu bir şekilde onurlandıracaklarına eminim. Ölüm anında, Alman halkına ve kimseye karşı nefretim olmadığını ilan ediyorum. Herkes ceza ve ödül olarak hak ettiği şeye sahip olacak. Alman halkı ve diğer tüm halklar uzun sürmeyecek savaştan sonra barış ve kardeşlik içinde yaşayacaklar. Mutluluk! herkese!-… Seni mutlu edemedim diye büyük bir pişmanlık duyuyorum. Keşke her zaman istediğin gibi senden bir çocuğum olsaydı. Bu yüzden savaştan sonra hiç tereddüt etmeden evlenmeniz ve mutluluğum için bir çocuk sahibi olmanız ve son irademi yerine getirmeniz için yalvarıyorum. Seni mutlu edebilecek biriyle evlen. […] Fransız Kurtuluş Ordusu’nda sıradan bir asker olarak ölüyorum. […] Derisini kurtarmak için bize ihanet eden ve bizi satanlar dışında beni inciten ya da incitmek isteyen herkesi affediyorum. […] “ Kurtuluş’u takip eden on yıllarda, bu son cümle, o zamandan beri Manouchian grubu olarak adlandırılan grubun çöküşünde, Fransız polisi olmasa da komünist liderlerin iddia edilen sorumlulukları konusunda çok fazla tartışmayı körükledi.
Missak Manouchian, 21 Şubat 1944’te Mont Valérien’de diğer 21 FTP-MOI savaşçısıyla birlikte vuruldu. Adı, Şubat 1944’te yayınlanan kırmızı posterde ifade edildiği gibi, “56 saldırı, 150 ölü, 600 yaralı” olarak lanse edilen bir “çete lideri” temsiline Alman propagandası ile eklenmiştir..
*****
Kızıl Afiş
İstediğiniz ne zaferdi ne gözyaşı,
Ne hüzünlü org ne papazın son duası.
On bir yıl nedir ki on bir yıl…
Yaptığınız kullanmaktı silahlarınızı:
Ölüm gözünü kamaştırmaz Partizanın.
Asıldı yüzleriniz kentlerimizin duvarlarına,
Gece ve sabah karasıydınız, korkutucu, süzgün.
Bir afiştiniz, kızıl bir kan lekesi gibi,
Adlarınızı bile söylemek öylesine güçtü ki,
Gelip geçende dehşet etkisi yaratın istediler.
Sizi kimse Fransız olarak görmez gibiydi,
Gün boyu bakmadan geçti gitti insanlar.
Kimi parmaklar durmadı ama karartmada
’FRANSA İÇİN ÖLDÜLER’ yazdı resimlerinizin altına.
Bambaşka bir sabaha o gün başlayan
Tekdüze rengi vardı bir şeyde kırağının,
Şubat sonuydu, son anlarınızdı,
Sizlerden biri konuştu sessiz sakin:
Herkese mutluluklar,
Geride kalan herkese mutluluklar!
Ölürken kin yok içimde ey Alman halkı
Elveda zevk ve acı.
Elveda güller, elveda hayat, elveda rüzgar ve aydınlık!
Ve sen evlen mutlu ol sık sık düşün beni,
Bir gün bütün güzelliklerin arasında olacaksın,
Herşey sona erdiğinde Erivan’da.
Görkemli kış güneşi tepeyi aydınlatıyor :
Doğa o denli güzel ve yüreğim öyle yanıyor ki!
Zafer dolu adımlarımızı izleyecek adalet…
Melinee’m, ey aşkım, ey yetimim benim!
Sana yaşamanı, çocuk doğurmanı söylemek isterdim…
Tüfekler çiçek açtığında yirmi üç kişiydiler
Vaktinden önce canını veren yirmi üç kişi
Yirmi üç yabancı, ama yirmi üç kardeş
Yaşamı uğruna ölecek kadar seven yirmi üç kişi
Düşerken toprağa “FRANSA” diye haykıran 23 kişi…
Louis Aragon’un Kızıl Afiş şiiri aslında yazdıklarından farklı olup yazdıkları arasında savaş karşıtlığı tarzında yazmış olduğu ve duygusal anlamda yazmamış olduğu belki de tek şiiridir.
– DVD-ROM La Résistance en Ile-de-France, AERI, 2004
Kaynaklar ve kaynakça:
Polis Teşkilatı Arşivleri, komünist faaliyetlerin baskısı hakkında haftalık raporlar (16-22 Mart 43 haftası).
Stéphane Courtois, Denis Peschanski, Adam Rayski, Le sang de l’étranger. Les immigrés de la MOI dans la Résistance, Fayard, Paris, 1989.
Boris Holban, Ahit, Paris, Calmann-Lévy, 1989.
Henri Karayan, “Manouchian, un après-midi, un soir”, Jean Morawski’nin röportajı, L’Humanité, 4 Nisan 2000.
Mélinée Manouchian, Manouchian, Paris, Les Editeurs français réunis, 1974.
Adam Rayski, Nos illüzyonları, Paris, Balland, 1985.
Gérard Bedrossian, “Manouchian, Arménien, résistant et poète” in Passages, N°4, Mart 1988.
Yorumlar kapalı.